Kościół ewangelicki w Karge


Według książki ks. Józefa Nowakowskiego „ Księga Uposażenia Diecezji Poznańskiej z roku 1510 ” i znajdującej się w niej mapce – istniał już w 1510 r. w Kargowej kościół.

Reformacja w Karge przyjęła się dość wcześnie. Rodzina (v.) Zychlinskich, do której Karge w pewnym okresie należało, wcześnie przeszła na protestantyzm.

Pierwszym kaznodzieją rodziny Zychlinskich był Sigismund Bär, który przybrał sobie miano „Ursinus”. Pracował od 1582 – 1610 r.

Czasopismo „Festschrift” z 1911 r. jednoznacznie stwierdza, że już w 1638 r. istniała w Karge kaplica przypałacowa, spełniająca funkcję kościoła.

Jako informację podaję; do najstarszych kościołów z okolic Kargowej należą aktualnie kościoły w Babimoście, Konotopie z XII w. i w Kolsku z XIII w. Kościoły w wymienionych miejscowościach były oczywiście wielokrotnie przebudowywane. Stare są jedynie fundamenty, na których stoją.

W Kargowej nie zachowały się żadne dokumenty z wczesnego okresu protestantyzmu. Uległy one zniszczeniu w 1735r. podczas walk o tron polski między Saksończykami a zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego.

Również rodzina von Unruh, następczyni Zychlińskich, była protestancka. Ich siedzibą rodową był Międzychód i to sprawiło, że niektóre dokumenty na temat kościoła zdołały się zachować.

Jak już nadmieniono w poprzednich rozdziałach około 1648 r. osiedliło się koło Karge (za zezwoleniem rodziny von Unruh i za ich zachętą) wielu prześladowanych za wiarę, protestantów. Rodzina von Unruh była bardzo postępową, tolerancyjną rodziną i wspomagała swoich współwyznawców w czym tylko mogła. Z dokumentów sprzed II wojny światowej wynika, że w pobliżu pałacu została zbudowana kaplica. Uległa ona zniszczeniu w 1735 r. Na tym miejscu wybudowano później gorzelnię.

W XVIII w., w okresie kontrreformacji rodzina von Unruh zatrudniła kaznodzieję ze znajomością języka polskiego. Ze źródeł historycznych nie wynika jak dalece było to konieczne. Protestanccy osiedleńcy posługiwali się językiem niemieckim, a ludność rolnicza z okolicznych wiosek wyznawała katolicyzm i posługiwali się językiem polskim.

Kaznodzieje ze znajomością języka polskiego byli ludźmi światłymi i dobrze wykształconymi. Niektórzy z nich nawet pisali książki po polsku. Początkowo mieszkali oni w pałacu, troszczyli się o kaplicę, z której korzystała nie tylko ludność Karge, ale też i Unruhstadt. Jednak z rozwojem miasta kaplica stawała się za mała. Powiększano ją kilkakrotnie.

W 1738 r. kaplicy nadano rangę kościoła parafialnego. Taki stan rzeczy istniał do 1805r.

Znaczenie kościoła w Karge wzrosło po wydaniu specjalnego dekretu trybunału w Piotrkowie Trybunalskim (Petrikau). Dekret ten nie zezwalał na zatrudnienie kaznodziei w Kopanicy (Kopnitz). Protestantom z Kopanicy nakazano korzystać z kościoła w Karge. Miasto Kopanica powstało w XII w. a w XVII w. powstała tam gmina protestancka.

Dżuma panująca w latach 1709/10 zebrała ogromne żniwo wśród ludności. Ówczesny kaznodzieja kopanicki, Richter, opuścił Kopanicę i osiedlił się w Wolsztynie. Gmina protestancka w Kopanicy prawie przestała istnieć.

W 1723r. starosta Poniński zarządził, że ewangelicy z Kopanicy (Kopnitz) mogliby sobie urządzić dom modlitwy, gdyby udało im się bez pomocy katolików wybudować ratusz. Ówczesny pastor Samuel Quackbolinski zorganizował rozproszonych po całej gminie wiernych i wspólnie wzniesiono upragniony ratusz. W nowym budynku, na piętrze zorganizowano dom modlitwy. Kiedy w 1730r., starosta Poniński z powodu niewłaściwych (zdaniem władz) zmian życiowych, miał utracić swój urząd – udał się on do Poznania (Posen), prosząc o łaskę. Udzielono mu tej łaski za cenę powrotu do wiary katolickiej. W ten sposób gmina ewangelicka utraciła swojego orędownika i przywódcę. Rozszerzająca się kontrreformacja została przez gminę zaskarżona przed trybunałem w Piotrkowie Trybunalskim (Petrikau), który wydał wymieniony wyżej wyrok. Od tego czasu gmina ewangelicka w Kopanicy (Kopnitz) wraz z przyległymi do gminy wioskami, podlegała kościołowi ewangelickiemu w Kargowej (Karge).

Dnia 9.07.1777r. rozporządzeniem Synodu Generalnego w Lesznie (Lissa), kościół w Kopanicy został podporządkowany kościołowi w Karge. Tej samej decyzji podlegały też takie miejscowości jak: Jaromierz, Powodowo, Wielka Wieś, Mała Wieś, Marianowo, Jaromierz (Paulswiese) i Wąchabno.

Pastor w Karge otrzymał też zezwolenie na udzielanie ślubów, chrztów i chowanie zmarłych, za co gmina musiała płacić katolickiemu proboszczowi z Kopanicy 800 guldenów polskich rocznie. Była to dość duża suma.

Taka forma postępowania była w Polsce, szczególnie w okresie kontrreformacji, dość powszechna. Polska uchodząca za kraj wysoce tolerancyjny, popierała i zezwalała na osiedlanie się prześladowanych innowierców, ale jednocześnie wykorzystywała jak tylko to było możliwe, ich większą, niż ludności tubylczej – zamożność.

Proboszcz kopanicki mógł zatem, nie płacąc podatku, prowadzić dostatnie życie. Również gmina protestancka w Karge, była narażona na tego typu, nieprzyjazne traktowanie. W powiązaniu z procesem wytyczonym Sigismundowi v. Unruh, groziła gminie protestanckiej w Karge, konfiskata kościoła.

W1727r. sąd grodzki w Poznaniu wydał dekret, który stabilizowł przyszłość kościoła w Karge.

Kościół w Karge został zbudowany przed wydaniem zakazu budowy identycznych kościołów. Nie podlegał więc zakazowi. Właściciel ziemski decydował o jego losie.

Rodzina von Unruh była protestancka, co spowodowało, że w losach gminy protestanckiej w Karge nic się nie zmieniło. Dopiero komisja przy Synodzie Luterańskim w 1777r. ostatecznie uregulowała stosunki gminy protestanckiej w Karge.

Gmina ta rozrastała się liczebnie, co spowodowało konieczność budowy nowego kościoła. Pod koniec XVIII w., Alexander v. Unruh podarował gminie plac pod budowę kościoła. W latach 1801 do 1805 wybudowano nowy, masywny kościół z cegły według planów architekta Dulitza z Poznania.

W dniu 26 .06.1801r. wmurowano kamień węgielny pod budowę. Cała budowa ewangelickiego kościoła w Karge mieściła się w kosztach 20 tys. talarów, z czego 1200 talarów ofiarował Intendent Generalny z Wielkopolski, Jakob Knopp. Był on pastorem w Karge w 1748r. W roku 1775 mianowano go na synodzie w Lesznie, Generalnym Intendentem Wielkopolski. Większą część swojego majątku zapisał kościołowi w Karge.

Kościół ewangelicki, jeszcze bez wieży, poświęcono 2.12.1805r. Aktu poświecenia dokonał Supperintendent Borui z Hammer, w powiecie Babimost.

Suma w wysokości 20.458 talarów, przeznaczona na budowę kościoła nie wystarczyła. Budowa przeciągała się nie tylko z powodu braku pieniędzy, ale również z powodu licznych pożarów, które nawiedziły Unruhstadt i dużego zadłużenia rodziny von Unruh.

W dniu 23.01.1804r. król Fryderyk Wilhelm III w akcie łaski podarował miastu 2283 talary, 22 grosze i 8 pfennigów. Tymi pieniędzmi sfinansowano budowę wieży kościelnej. Wieżę zbudowano w 1832 r. Miała ona 43 metry wysokości. W 1832 budowę kościoła definitywnie zakończono.

Pod władzą Prus (po 1815r) żyło się ewangelickim gminom znacznie lżej. Sam dom królewski był protestancki i w mniejszości we własnym kraju, dlatego aktywnie walczył o wolność religijną, szczególnie dla protestantów.

Również Kopanica od 1828r. aktywnie starała się o własny kościół. Tamtejsza gmina protestancka otrzymała od króla Fryderyka Wilhelma IV w akcie łaski 12 tysięcy marek. Za te pieniądze kupiono, plac pod budowę kościoła i wybudowano kościół.

Kościół ten został 22.11.1859r. poświęcony. Od 1854r. ewangelicka gmina w Kopanicy miała własnego duchownego i tym samym wystąpiła z ewangelickiej gminy w Karge. Jednak w dalszym ciągu podlegała pastorowi w Karge. W latach 1840 i 1844 przyznano gminie ewangelickiej w Karge grunt o powierzchni 3 morgów i 57 quadratrut (1 ruta2 = około 3 m2). Grunt ten gmina otrzymała od Królewskiego Urzędu Skarbowego i należało go przeznaczyć na założenie cmentarza. Znajdował się on niedaleko stodoły właściciela majątku. W 1855 r. ten teren ogrodzono parkanem, obsadzono drzewami, krzewami i starannie rozplanowano. W dniu 1.05.1855r. cmentarz został poświęcony. Stary cmentarz zamknięto.

Do tej pory kościół ewangelicki w Kargowej (Unruhstadt) był kościołem miejskim, ale rozporządzeniem władz w 1849r. podniesiono go do rangi kościoła krajowego. Trzy lata później, w 1852r. została też wybudowana nowa plebania. Odtąd kaznodzieje nie musieli już mieszkać w domach prywatnych. Również w Kopanicy powstała teraz samodzielna gmina ewangelicka. Zatem gmina Karge straciła swoich członków z Kopanicy, Jaromierza, Wielkiej i Małej Wsi i Wąchabna. Była to jedna z większych strat protestanckiej gminy z Kargowej (Unruhstadt).

Źródła donoszą też o egzystencji szkoły przykościelnej. W 1856 r. prowadziła ona cztery oddziały. Oprócz rektora szkoła zatrudniała jeszcze dwóch kaznodziei i trzech nauczycieli: nauczyciela Ernsta Mahna (już od 1833r.), organistę i nauczyciela dziewcząt, Ernsta Hella i nauczyciela Gottlieba Gollnera (od 1855r.). Starą plebanię przeznaczono na pomieszczenia szkolne. Za korzystanie z tych pomieszczeń władze szkolne były zobowiązane płacić kościołowi czynsz. Te władze też odpowiadały za stan budynku, remonty i drobne naprawy, jeżeli takie były konieczne.

Gmina żydowska zatrudniała jednego nauczyciela. Był nim Jakob Saul. Pracował od 1854r.

Wyłączając członków rodzin 87 żołnierzy, zakwaterowanych w koszarach, liczba dusz wynosiła wtedy 2037. Z tej liczby 1719 dusz- to ewangelicy, 111 dusz- to katolicy, a 207 osób wyznawało judaizm.

Do okręgu kościelnego Karge należały następujące parafie: Zbąszyń (Bentschen, powstała w 1777 r.), Babimost (Bomst, założona w 1652r.), Chlastawa (Chlastawe, założona 1632r.), Karge (1582 r.), Kopanica (Kopnitz, założona w 1854r.), Kręcko (założona w 1553r.), Nowy Tomyśl (Neu Tomischel, założona w 1778r.), Trzciel (Tirschtiegel, założona w 1777r.) i Friedenhorst (założona w 1854r.).

W 1854 r. do protestanckiej gminy należały następujące miejscowości: miasto Kargowa (Unruhstadt), wioski Karge, Jaromierz (Friedrichshof), Drwina, Chwalim, Wongnowo, Stary i Nowy Jaromierz, Obra Dolna, Wilcze, Uście Stare i Nowe i Linie Wąchabskie. Cała gmina liczyła 4524 dusze.

W artykule z roku 1934 miałem okazje przeczytać, że w tym samym roku prowadzono intensywne badania poświęcone poszczególnym rodzinom mieszkającym na tym terenie. Zajęto się tymi badaniami z powodu licznych pytań napływających do pastora. Prawdopodobnie należy to łączyć z wymaganym przez faszystów od Niemców w tamtych czasach, aktem pochodzenia (Ariernachweis =Abstammungsnachweis). Badania takie są niezwykle mozolne i czasochłonne. Dawniejsze księgi kościelne (a większość z nich uległa zniszczeniu) nie były prowadzone alfabetycznie. Większość z nich była w złym stanie i odczytywanie danych było niezwykle mozolne. Okręg kościelny dawniej był znacznie większy. Należały do niego jeszcze takie miejscowości jak: Konotop (Kontopp), Bojadła (Boyadel), Susłów (Schloslawe/Rehfelde), Karszyn (Karschin), Siadcza (Eichenbau/Sedschin), Kopanica (Kopnitz), Jaromierz, Kleindorf, Wonchabno, Rudno (Ruden) i Kreutz.

W Kargowej stacjonowało też wielu żołnierzy – Francuzów, Rosjan, Szwedów i Polaków. Niektórzy z nich założyli tu rodziny.

Przodkowie mieszkańców Kargowej (Unruhstadt) sprzed 1945r. to pokolenia które przybyły na te tereny już w latach 1713 –1716.

Pojawiają się wtedy takie nazwiska jak: Jäckel, Peschel, Bäcker, Klere, Raschke, Fechner, Günther, Sommer, Herbaczowski i Tschornia. Wydaje się, że ci mieszkańcy cieszyli się tutaj dużym uznaniem. Stwierdzić to można na podstawie wpisów do ksiąg kościelnych z okazji chrztu.

Przy niektórych chrztach widnieje aż 15 nazwisk rodziców chrzestnych. Wśród chrzestnych często widnieje nazwisko Karola v. Unruh, majora polskiego króla i spadkobiercy miejscowości Unruhstadt. Przy innych chrztach pojawiają się nazwiska jak: Heinrich Christoph v. Unruh, baron v. Kottwitz z Konotopu, Karol v. Schneckendorf ze Smolna Wielkiego i wiele jeszcze innych nazwisk, znanych w okolicy osobistości.

Rodziny z tych terenów zajmowały się przeważnie sukiennictwem, farbiarstwem, produkcją mydła i guzików a w późniejszych czasach – młynarstwem.

Na dawnym cmentarzu ewangelickim wmurowano w dniu 11.05.2002r. tablicę pamiątkową poświęconą tu spoczywającym protestanckim zmarłym. Napis na tablicy (polski i niemiecki) mówi:

Niemiecki cmentarz ewangelicki do roku 1945.
Niech pokój będzie z Wami.
Miasto Kargowa.

Tablica znajduje się przy grobowcu rodziny Richterów, ostatnich właścicieli majątku Karge. Ten monument jest jednym z dwóch ocalałych pomników nagrobnych na tym cmentarzu. Pozostałe nagrobki zostały po 1945r. zniszczone. Nagrobek z tablicą ma 4 metry wysokości i 2,50 m. szerokości.

Tablica pamiątkowa zaistniała na dawnym cmentarzu ewangelickim za staraniem niemieckiej mniejszości w Polsce, a szczególnie dzięki staraniom, na tych ziemiach urodzonego, pana Bernharda Grelaka. Władze miejskie Kargowej, a szczególnie burmistrz miasta, pan Janusz Kłys, umożliwiły realizację prośby pana Grelaka.

Pastorzy i diakoni ewangeliccy z Karge

Pastorzy z Karge

Pusch, Martin (do 1684)†1686, przedtem był rektorem w Międzyrzeczu, zmarł jako emeryt
Arnold, Christoph
(1684-1727)
† 1727, pochodził z Sulechowa, był kaznodzieją dwujęzycznym. Wygłaszał kazania w jęz. polskim i niemieckim, w 1717r. został we Wschowie wybrany na Seniora Generalnego Wielkopolski. Dążył do zjednoczenia luteranów i katolików.
Thomas, Christian Sigismund
(1727-1730)
* 1695 w Hainan na Śląsku, † 1751 w Lesznie, pastorem w Karge od 1727, w 1730r. odszedł do Brätz, w 1736r. kaznodzieja w Hainan, w 1737r. pastor w kościele św. Krzyża w Lesznie, w tym samym roku wybrany na Seniora Generalnego.
Goldmann, Samuel Sigismund
(1730-1748)
† 1748, powołany na pastora Karge, przybył z Żagania.
Knopp, Jakob
(1748 – 1793)
* 1721 w Thorn (Toruń), † 20.02.1801, w 1747r. diakon, w 1748r. pastor w Karge, w 1775r. na synodzie w Lesznie wybrany na Seniora Generalnego Wielkopolski, przekazał większą część swojego majatku kościołowi w Karge, zdał swój urząd z powodu dolegliwości wieku starczego.
Kéler, Carl Friedrich von
(1793- 1832)
† 20.02.1832, przedtem diakon w Karge, od 1793r. pastor, później wybrany na Superintendenta.
Jungnick, Jacob Alexander
(1833-1841)
*1769, † 23.09.1841, był przez czterdzieści lat diakonem i dyrektorem szkoły w Karge, mając 64 lata został pastorem w Karge, w 8.8.1833 r. powołany na proboszcza, z powodu braku diakona, sprawował obydwie funkcje przez dwa lata sam.
Kühn, Johann Gottlieb
(1841/43 –1869)
* w 1841 względnie 11.6. 1843r. w Schönlanke,† 4.05.1869r., rektor w Śmiglu. Przy śmierci jego poprzednika, doszło do nieporozumień, które wyjaśnił patron kościoła, król pruski, Fryderyk Wilhelm III na jego korzyść. W 1813r. powołany na proboszcza, w 7.2.1847r. powołany na Superintendenta.
Zakobielski, Ludwig
(1870-1908)
* 31.08.1834 w Krotoszynie, † 2.02.1925r. w Legnicy, przedtem kaznodzieja w Karge.6.03.1870r. powołany na proboszcza. 1.10.1908r. przeszedł na emeryturę.
Tank, Emil
(1909-1928)
* 17.07.1857, pastor w Fiddichow (Pomorze), od 1887 – 1909r. w Kuschlin koło Wolsztyna, proboszcz 1.11.1923r. wybrany na Superintendenta. Wprowadzony na swój urząd przez Generalnego Superintendenta Kiehla.
Plumbaum, Artur
(1928-1945)
1932r. wizytacja Generalnego Superintendenta Hegenera i Superintendenta Sakowskiego ze Zbąszynka. Wynik wizytacji dobry. 29.01.1945r. zginął razem ze swoim szwagrem (radcą policyjnym Erbtem) podczas nalotu koło Kalska.

Diakoni i polscy kaznodzieje z Karge

Plumbaum, Artur
(1928-1945)
1932r. wizytacja Generalnego Superintendenta Hegenera i Superintendenta Sakowskiego ze Zbąszynka. Wynik wizytacji dobry. 29.01.1945r. zginął razem ze swoim szwagrem (radcą policyjnym Erbtem) podczas nalotu koło Kalska.
Wilke, Samuel Ludwig
(1727-1734)
* 1698 w Świebodzinie, † 1734, rektor w Sulechowie, przybył do Karge w 1727r., zmarł podczas podróży do Zgorzelca.
Goltz, Christian
(1734-1746)
urodzony w Constadt na Śląsku, w 1734r. otrzymał urząd kaznodzieja w języku polskim, w roku 1746 przeniesiony do Postelwitz koło Oels.
Nickisch, Gottfried
(1746-1747)
* 6.03.1720 we Wschowie,† 8.10.1788r. w Wolsztynie, w 1746r. powołany do pracy w Karge, w następnym roku powołany na pastora w Wolsztynie. Senior Okręgu Kościelnego Karge.
Kopp, Jacob
(1747-1748)
później pierwszy kaznodzieja w Karge.
Krumbholz, Johann Christian
(1748-1752)
* 5.09.1720r. w Weida w Voigtland, † 24.03.1789 w Bojanowie, syn archidiakona Carla Friedricha Krumbholza, od 1778r. studiował prawo w Jenie a na uniwersytecie Viadrina we Frankfurcie nad Odrą studiował teologię, powołany w 1743r. przez Alexandra von Unruh – Bauchnitz (powiat Międzyrzecz) na stanowisko nadwornego kaznodzieja, nauczył się j.polskiego, w 1748r. jako diakon i rektor powołany do Karge, w 1752r. powołany do Rakoniewic, w 1765r. powołany na pierwszego pastora do Bojanowa, autor polskiego słownika i gramatyki polskiej, 4.09.1775r. wybrany na Synodzie Generalnym w Lesznie na Konseniora Kościoła Ewangelickiego w Wielkopolsce, w 1778r. abdykował ze stanowiska z powodów zdrowotnych i zaistniałych, spornych stosunków wewnątrz kościelnych. Uchodził za zbyt liberalnego.
Riedel, Gottlieb
(1752-1760)
z Międzychodu, diakon w Karge, w 1760r. powołany na pastora do Babimostu a w 1763r. do Śmigla.
Melzer, Daniel Heinrich
(1760-1762)
urodzony w Königsberg, † 1786, w 1762r. powołany na pastora do Brójce (Brätz).
Kuciewski, Martin
(1762-1766)
† 1786, nazywany też Kutschewski, pochodził z Prus, w roku 1766 powołany do Rakoniewic a w 1788 r. do Korzec.
Wolff, Johann David
(1766-1773
w 1773r. powołany do Śmigla a w 1783r. mianowany seniorem.
Kaulfuß, Johann Christian
(1773-1789)
2 9.04.1744 r. † 11.11.1803r., jako diakon w Karge mianowany Generalnym Konseniorem Wielkopolski, w 1789r. pastor w Bojanowie
Keler, Carl Friedrich von
(1789- 1793)
został potem pastorem w Karge.
Jungnick, Jacob Alexander
(1793-1835)
później pastorem w Karge.
Fischer, Georg Wilhelm Theodor
(1835- 1841)
od 1835r. do 1841r. diakon w Karge, w 1841r. wybrany na pastora w Grodzisku.
Rasmus, Leonhard Theodor
(1841- 1844)
* 1811 w Mewe (Prusy Zachodnie), przodkowie pochodzili z Pomorza, ożeniony z Herminą Krupinską (1820 –1858), córką pastora Friedricha Wilhelma Krupinskiego z Inowrocławia, w 1836r. rektor w Grodzisku, w 1841r. pastor w Karge, 1844r. powołany do Świętna, zmarł tam 6.01.1862r. Jego syn Berthold Rasmus (ur. 12.07.1846r.w Świętnie, zm. 30.09.1917r. w Berlinie), był pastorem i pisarzem, studiował teologie we Wrocławiu, 9.02.1873r. powołany na pastora w Poniec. W 1887 r. jako nastepca swojego brata, Arthura Rasmusa od 1880r. pastor w Nedliz koło Magdeburga. Jako emeryt żył w Berlinie – Lichterfeld. Był autorem książki pt. „Z życia poznańskiego pastora”. Jego syn Ulrich Rasmus (1887 -1943r) był kontradmirałem
Zernecke, Friedrich August
(1845-1854)
powołany do Karge w 1845r., w 1854r. pastor w Nicolai na Górnym Śląsku.
Methner, Eduard Samuel
(1855 – 1862)
* 31.01.1818 w Lesznie, w latach 1846-55 konrektor w Schwerin, 25.03.1855r. powołany na stanowisko drugiego kaznodziei w Karge.1.10.1862r. powołany na stanowisko pastora w Jarocinie.
Zakobielski, Ludwig
(1862 – 1870)
później proboszcz w Karge.
Schmidt, H.
(1870 – 1874)
rektor i diakon w Karge, w 1874r. powołany na pastora do Pritzen w prowincji brandenburskiej .
Schiffmann, Heinrich August
(1875 – 1877)
1857-1873r. pastor we Wrześni, od 1875r., drugi kaznodzieja w Karge, od 1877r. pastor w Konotopie.
Langholz, Wilhelm
(1887 – 1923)
* 31.05.1853r. w Berlinie, 23.01.1887r., po dłuższym wakansie w Karge wprowadzony jako duszpasterz, od 18.03.1888r. drugi pastor w Karge, przeszedł na emeryture 1.10.1923r.
Ballke, Theodor
(1923 – 1930)
1923r. wydalony z Polski, 1.01.1924r. otrzymuje drugą posadę w Unruhstadt.
Caspar,
(1930 – 1935)
—————-
Fechner, Hans
(1935 – 1937)
przyszedł do Unruhstadt jako wikary, był czasowo na zastępstwie w Świętnie, od 8.02.1938r. pastor w Świętnie, w 1945r. opuszcza te tereny, pastor w Gumpelstadt koło Bad Salzungen w Turyngii.
Meißner,
(1937 – 1939)
w 1939r. powołany jako oficer do wojska, od tego roku, stanowisko drugiego duchownego było wolne.

Stefan Petriuk

e-mail: Petriuk@t-online.de

wyciąg z książki “Unrugowa i Kargowa”